Şed’arabân Makamı
Nevâ perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisine Arabân makamı dizisi denir. Arabân’ın 1 sekizli pestte olanına da Şedd-i Arabân (Şedarabân) makamı dizisi denir. Kısaca Zirgüle’li Hicaz dizisinin Yegâh perdesindeki şeddi, Şedd-i Arabân makamıdır.
a-Durağı: Yegâh perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Zirgüle’li Hicaz makamı dizisinin Yegâh perdesindeki inici şeddidir. O halde Yegâh perdesindeki Hicaz beşlisine 5.derece Dügâh perdesi üzerinde bir Hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
Şedd-i Arabân inici bir makam olduğu için ana dizisinin tiz durağı Nevâ perdesi civarından seyre başlayıp, bu perde üzerinde yarım karar yapacaktır. Bu sebeple Nevâ perdesi üzerinde bir seyir bölgesine ihtiyaç vardır. Bu da durak perdesi üzerinde bulunan bütün dizinin tiz durak Nevâ perdesi üzerine simetrik olarak göçürülmesiyle elde edilir. Küçük formadaki eserlerde Şedd-i Arabân makamı genellikle bu diziyle kullanılmıştır.
Bu şekilde Şedd-i Arabân makamının seyir alanı meydana gelir. Fakat Nevâ perdesi üzerindeki simetrik dizi çoğunlukla seyir esnâsında değişikliğe uğrar. Bu değişiklik şu şekilde olur: Nevâ perdesi üzerindeki Hicaz beşlisi, Hicaz dörtlüsü haline gelir. Dolayısiye Muhayyer perdesi önemini kaybeder, Gerdâniye perdesi önem kazanır. Muhayyer perdesindeki Hicaz çeşnisi yerine Gerdâniye perdesine bir Bûselik beşlisi getirilerek Nevâ perdesi üzerindeki Hicaz çeşnisi Hümâyûn dizisi halinde uzatılmış olur. Bu şekilde tiz tarafta güzel bir renk değişikliği meydana gelir. Bununla beraber, Nevâ perdesi üzerindeki simetrik Zirgüle’li Hicaz dizisi değiştirilmeden de kullanılabilir.
Not: Şedd-i Arabân makamı eski nazariyyât kitaplarında “Yerinde Nev’eser makamının icrasından sonra Yegâh perdesinde Zirgüle’li Hicaz’la karar vermektedir” diye tarif edilmiştir. Bu tarif, makamı mürekkeb gibi gösterir.
Elimizde bulunan Şedd-i Arabân makamındaki eserler incelenirse görülür ki, Nevâ perdesi üzerinde yarım karar yapıldıktan sonra Rast perdesine Nikriz çeşnisiyle düşülür. Dügâh perdesi önemini kaybetmiştir. Nevâ perdesindeki Hicaz çeşnisinden sonra Rast perdesindeki Nikriz çeşnisi birbirine eklenirse,bu, Nev’eser makamı olur. Eski tarifler bu bakımdan doğru görünür. Hattâ Nevâ perdesi üzerindeki simetrik dizinin Hümâyûn dizisine dönüşmesi de Nev’eser makamının genişlemesinden doğmuştur diyebiliriz.
Nev’eser makamı Batı müziği bakımından Sol Minör Oryantal’dir.
Ve Şedd-i Arabân dizisi içinde zaten yer aldığı için, bu değişiklikler kendiliğinden olmaktadır ki, eski bestekârlarımızın dehâsını ve ince zevkini gösterir.
d-Güçlüsü: Hemen hemen bütün inici makamlarımıza olduğu gibi, ana dizinin tiz durağı olan Nevâ perdesi birinci mertebe güçlüdür. Üzerinde Zirgüle’li Hicaz çeşnisi yarım karar yapılır.
e-Asma Karar Perdeleri : Buraya kadar olan kısımda, dizide meydana gelen bazı değişiklikleri inceledik. Buna göre şimdiye kadar olan önemli asma karar perdelerini gözden geçirelim:
Birinci mertebe güçlü ana dizinin tiz durağı olan Nevâ perdesi olduğunu biliyoruz. Tiz tarafta olan değişiklik dolayısıyla Muhayyer perdesi önemini kaybetmiş ve Gerdâniye perdesi önem kazanmıştır. Gerdâniye üzerindeki çeşni, Bûselik’dir. Bundan başka yine ana dizide de Dügâh perdesi önemini kaybetmiş, Rast perdesi önem kazanmıştır.
Rast perdesi üzerinde de çeşni Nikriz’lidir. Kısaca, Gerdâniye perdesinde Bûselik’li, Rast perdesinde Nikriz’li asma kararlar yapılır diyebiliriz. Ancak ana dizideki değişiklik bununla kalmaz.Yine eserlerin incelenmesinden ana dizideki bazı çeşnilerin değiştiği görülür. Bu değişme Rast ve Nevâ perdeleri arasında olur. Nev’eser makamı ile Bûselik’in Rast perdesindeki şeddi olan Nihavend makamı yakın makamlardır. Bu yakınlık dolayısıyla zaman zaman nağmeler Rast perdesine Bûselik çeşnisiyle düşerler. Elbette ki bu arada do diyez Nim Hicaz perdesi atılıp, yerine Çargâh perdesi kullanılacaktır. Bunu şöyle de ifade edebiliriz: Rast perdesindeki Bûselik dizisi Nihavend makamı olduğuna göre, Şedd-i Arabân makamı genellikle Nihavend makamına geçki yapar. Hatta böyle seyre başlayan eserler vardır. Rast perdesindeki Bûselik’ten sonra Yegâh perdesine Hicaz dörtlüsüyle düşülürse, Yegâh perdesinden Nevâ perdesine kadar (Yegâh’da) bir inici Hümâyûn dizisinin meydana geldiğini görürüz. Hatta tam karar genellikle Yegâh perdesinde yarım sesli yeden kullanan bu Hümâyûn dizisiyle yapılır. Sâdullah Ağa ve Tanbûri İshâk’ın eserleri böyledir. Çünkü Zirgüle’li Hicaz dizisi, bir başka perdeye göçürüldüğünde, ana diziye sadık kalmaz. Hicaz ailesinin diğer makamlarına sık sık geçkiler yapar. Bu duruma göre Şedd-i Arabân makamını “Yegâh’da ve Nevâ’da, yedeni yarım sesli olan Hümâyûn dizileri” olarak tarif etmek daha pratiktir. Büyük formalarda makam böyle kullanılmıştır.
Rast perdesindeki bu Bûselik beşlisi, yukarıda sözü edilen Gerdâniye perdesi üzerindeki Bûselik beşlisinin alt simetriği olarak da düşünülebilir. Bundan başka yine Rast perdesinde çok az olmakla beraber Rast çeşnisiyle kalınabilir. Rast perdesinde Rast çeşnisiyle asma karar yapıldıktan sonra Yegâh perdesine Hicaz dörtlüsü ile düşülürse, bu , Yegâh’da bir ininci Hicaz dizisi olur. Yeden her zaman yarım seslidir ve Kaba Nim Hicaz perdesidir.
Bu değişiklikler Hicaz ailesinin birbirine olan geçki adetinden doğmaktadır Görülüyor ki Rast perdesi Şedd-i Arabân makamında çok önem kazanmış ve ikinci mertebe güçlü halini almıştır. Böylece Yegâh’daki dizide Hümâyûn dizisine dönüşmüştür. Şimdi asma karar perdelerini yeniden gözden geçirelim:
Nevâ perdesindeki Hicaz çeşnili yarım karardan sonra;
1-Gerdâniye perdesinde: Bûselik’li, bazen Hicaz’lı.
2-Rast perdesinde: Nikriz, daha çok Bûselik, çok az Rast çeşnili asma kararlar yapılır.
f-Donanımı: Si ve mi için bakiye bemolü, fa ve do için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Pestten tize doğru (ana dizinini sesleri); Yegâh, Kaba Hisar, Irak, Rast, Dügâh, Dik Kürdi, Nim Hicaz, Nevâ’dır.
h-Yeden’i: Portrenin altındaki bakiye diyezli do Kaba Nim Hicaz perdesidir. Karar esnâsında görevi ve tesiri önemlidir.
ı-Genişlemesi: En başta (c’ maddesinde) anlatıldığı gibi, simetrik veya yeni dizi teşkili tarzında genişler.
i-Seyir: Tiz durak Nevâ perdesi civârından seyre başlanır. Bu perdenin iki tarafında karışık gezinildikten sonra Nevâ perdesinde Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle yarım karar yapılır. Daha sonra öteki asma karar perdeleri ve çeşni değişiklikleri gösterildikten sonra, Yegâh perdesinde genellikle yedeni Zirgüle’li olan Hümâyûn dizisiyle yedenli tam karar yapılır. Yegâh’da Zirgüle’li Hicaz dizisiyle de kuşkusuz ki karar edilebilir.
İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.
