Evcara-Ferahnak Faslı

Evcara Makamı
a-Durağı: Irak perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Irak perdesinden Evc (Eviç) perdesine kadar olan dizi, makamın ana dizisidir ve bu dizi Zirgüle’li Hicaz dizisinin inici şeddidir. Buna Eviç perdesinde Segâh –ki genellikle eksik Segâh’dır- ve Müstear dörtlü veya beşlilerin eklenmesiyle Evcâra makamının esas dizisi meydana gelir. Şüphesiz ki Eviç’deki Segâh ve Müstear çeşnileri seyrin başında yer alır. Bâzan eviç perdesinde özellikle çıkıcı nağmelerde Segâh beşlisinin yerini Eksik Ferahnâk beşlisi alır. Bu beşlinin S.T.T.B aralıkları dolayısıyle de Tiz Segâh perdesi yerine Tiz Bûselik perdesi kullanılır.

Evcâra makamı, günümüze kadar şed makam olarak kabul edilmiştir. Gerçekten de Irak perdesi ile Eviç perdesi arasındaki ana dizi Zirgüle’li Hicaz dizisinin inici şeddidir. Fakat Eviç perdesi üzerinde iki yabancı çeşni yer almıştır ki, bunlar ne dizinin uzamasından, ne de simetrik genişleme yapılmasından oluşmuşlardır. Bu yabancı iki çeşni bütün Evcâra eserlerde kullanılmıştır. Yani makamın yapısında mutlaka bulundukları halde, ana diziye yabancıdırlar. Her ne kadar ana dizi şed ise de, tiz taraftaki bu iki yabancı çeşninin bulunması sebebiyle, Evcâra makamını artık şed makam değil, mürekkeb makam olarak kabul etmek en mantıki ve doğru olan yoldur.

d-Güçlüsü: Tiz durak Eviç perdesi makamın birinci mertebe güçlüsüdür. Üzerinde Segâh veya Müstear çeşnili yarım karar yapılır. Bu perdede Müstear’lı karar bazen asma karardır. Ana dizinin ek yerindeki Nim Hicaz perdesi ikinci mertebe güçlüdür ve üzerinde Hicaz çeşnili asma karar yapılır.
e-Asma Karar Perdeleri : Eviç perdesinde Müstear çeşnisi ile, ikinci mertebe güçlü Nim Hicaz perdesinde Hicaz çeşnisi ile, Segâh perdesinde Nikriz çeşnisi ile asma kararlar yapılır. Bâzan Nim Hicaz’da da Segâh’lı kalınabilir.
f-Donanımı: Si için koma bemolü ve fa, do, lâ, mi için bakiye diyezleri donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Pestten tize doğru; Irak, Rast, Kürdi, Segâh, Nim Hicaz, Nevâ, Acem, Eviç, Gerdâniye veya Nim Şehnaz, Muhayyer ve Tiz Segâh’dır.
h-Yeden’i: I.çizgideki bakiye diyezli mi Acem Aşirân perdesidir.
I-Genişlemesi: Eviç perdesi üzerindeki Eksik Segâh beşlisi ve Müstear dörtlüsü ile makam esâsen kendiliğinden geniştir.
i-Seyir: Tiz durak Eviç perdesi civârından veya bunun üzerindeki Segâh çeşnisinin seslerinden seyre başlanır. Bu bölgedeki Müstear çeşnisi de fazla olmamak şartıyla gösterildikten sonra, birinci mertebe güçlü Eviç perdesinde mutlaka Segâh (daha doğrusu Eksik Segâh) çeşnisi ile yarım karar yapılır. Daha sonra ana diziye, yani Irak’taki Zİrgüle’li Hicaz dizisine geçilip bu diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık gezinildikten sonra, ikinci mertebe güçlü Nim Hicaz perdesinde Hicaz çeşnisi ile asma karar yapılır. Bu arada gereken yerlerde gerekli asma kararlar da gösterilir. Nihâyet Irak perdesinde Hicaz çeşnisi ile çok zaman yedenli tam karar yapılır.

Ferahnak Makamı

a-Durağı: Irak perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Nevâ’da Rast beşlisinin, Nim Hicaz’da Hicaz dörtlüsünün , Segâh’da Ferhnak beşlisinin, Dügâh’ da Rast beşlisinin, Irak’da (yerinde) Ferahnak beşlisinin birbirine eklenmesinden meydana gelmiştir. Makamın seyri sırasında Ferahnak beşlileri zaman zaman Eksik Ferahnak beşlisi olarak da kullanılmıştır.

Ferahnak makamının ana çeşnileri, yukarıda görülen beş çeşnidir. Fakat birçok Ferahnak eserde Hüseyni perdesi üzerinde bir Bûselik dörtlüsüne rastlanıyor. Bu, başlı başına bir geçki olabileceği gibi, Dügâh perdesindeki Rast beşlisinin Acem’li Rast dizisi halinde uzaması sonunda meydana gelmiş de olabilir. Buna bağlı olarak da Bûselik perdesinde Uşşak-Nişâbur veya Acem’li Hüseyni dizileri oluşur ve asma karar yapılır. Bûselik’deki bu kalış, Segâh’daki Ferahnak’lı kalıştan daha fazladır. Dede ve Şâkir Ağa, eserlerinde böyle kullanmışlardır.Hüseyni’deki Bûselik’li kalışta ise Nim Hisar perdesi yeden olarak kullanılabilir ( Hüseyni’deki kalış bâzen de Hüseyni’lidir).

Bundan başka Ferahnak makamında tam karara doğru Yegâh perdesine Rast çeşnisiyle düşmek ve Yegâh’da bir asma karar yapmak âdeta vazgeçilmez bir adettir.

d-Güçlüsü: Genel olarak Ferahnak makamının güçlüsü Nevâ perdesidir.Bu perde üzerinde Rast çeşnisiyle makamın yarım kararı yapılır. Fakat bazı bestekârlar bu çok renkli makamı daha parlak bir hale koymak için eserlerinde güçlü olarak Eviç perdesini kullanmışlardır. Bu sebeple tiz durak Eviç perdesinin üst tarafında da bir seyir alanına ihtiyaç doğmuştur. Bunu sağlamak için durak perdesindeki Ferahnak beşlisini simetrik olarak tiz durak Eviç perdesi üzerine göçürülür.

Fakat bu Ferahnak seyrinde dikkatli olmak gerekir. Çünkü makam, Evcâra veya Eviç makamlarına benzeyebilir. Bu tehlikeyi önlemek için hemen orta bölgedeki çeşnilere geçmeli ve bakiye diyezli mi Acem perdesinde çok ısrar etmemeli, hemen Hüseyni perdesi ile Nevâ’da Rast çeşnisi gösterilmelidir.
Sonuç olarak: Ferahnak makamının güçlüsü, Nevâ perdesidir. Makamın yarım kararı bu perdede yapılır, fakat birinci mertebe güçlü olarak Eviç perdesi kullanılmışsa, Nevâ perdesi mutlaka ikinci mertebe güçlü olarak kullanılır.
e-Asma Karar Perdeleri : Ferahnak makamı çok renkli ve kendine öz kişiliği olan değişik bir makamdır. Bu özelliği, yapısında bulunan ve yukarıda incelediğimiz çeşnilerle elde eder. İşte bu çeşnilerin karar perdeleri, makamın asma karar perdeleri olur. Bunları sıralayalım:
Eviç perdesinde Ferahnak çeşnili (bâzen); Nevâ perdesinde Rast çeşnili (asma veya yarım karar); Hüseyni perdesinde Bûselik çeşnili (asma karar); Nim Hicaz perdesinde Hicaz çeşnili asma karar; Segâh perdesinde Ferahnak çeşnili asma karar; Bûselik perdesinde Uşşak-Nişâbur veya Acem’li Hüseyni dizisiyle karar; Dügâh perdesinde Rast çeşnili asma karar(önemlidir); Yegâh perdesinde Rast çeşnili asma karar; Irak perdesinde Ferahnak çeşnisiyle tam kararlar yapılır. Bununla beraber çok kaba olarak bakarsak, makamın içinde kendiliğinden, Yegâh perdesinde ve Dügâh perdesinde olmak üzere iki Rast dizisi bulunmaktadır.

İşte Yegâh perdesinde oluşan bu Rast dizisi ve Dügâh perdesindeki Rast dizisi diyebileceğimiz dizinin üst bölgesi olan Nevâ’da Rast beşlisi sebebiyle, eski bâzı nazariyyât kitaplarından Ferahnak makamı için “Yegâh makamının icrasından sonra Irak perdesinde karar vermektir” diye tarif edilmiştir. Çok büyük bir yanlış değilse de, bu tarifin oldukça eksik olduğu görülüyor. Çünkü bu tarif, Ferahnak makamını Yegâh makamına bağlı gösteriyor ki, bu doğru değildir. Ferahnak makamı, baştan beri incelediğimiz gibi, değişik çeşnili başlı başına bir makamdır. Bundan başka Yegâh makamından Dügâh perdesi üzerinde Uşşak çeşnisi çok önemli yer tutar. Halbuki Ferahnak makamında böyle bir şey yoktur; aksine Dügâh perdesinde Rast çeşnisi bulunur ve makamın karakteristiğidir. Bu eksik tarife, Ferahnak seyri sırasında Yegâh perdesine Rast çeşnisiyle düşmek âdetinin yol açtığı anlaşılıyor.
Ferahnak Beşlisi: Ferahnak beşlisi, S.T.T.K. aralıkları ile 31 komalık bir tam beşlidir. Dörtlüsü S.T.T. aralıkları ile 23 komalık bir artık dörtlüdür. Yani Irak perdesindeki Ferahnak çeşnisinde, Irak perdesi ile Bûselik perdesi arası 23 komalık bir artık dörtlüdür. Bu sebeple, Irak perdesinden Bûselik perdesine sıçramalar yapılmasının doğru olmayacağı görüşü kuvvetlidir.
f-Donanımı: Fa ve do için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Pestten tize doğru: Irak, Rast, Dügâh, Bûselik veya Segâh, Nim Hicaz veya Çargâh, Nevâ, Hüseyni veya Acem, Eviç, Gerdâniye, Muhayyer, Tiz Bûselik, Tiz Nim Hicaz’dır.
h-Yeden’i: I.çizgideki bakiye diyezli mi Acem Aşirân perdesidir.
I-Genişlemesi: Başta incelendiği gibi Eviç’de Ferahnak beşlisi ve Yegâh’da Rast beşlisi ile makam tiz taraftan ve pest taraftan genişler.
i-Seyir: Nevâ perdesindeki Rast beşlisinden ve genellikle güçlü Nevâ perdesi civarından seyre başlanır. Makamın tiz ve orta bölgelerinde karışık gezinildikten sonra, güçlü Nevâ perdesinde yarım karar Rast çeşnisiyle yapılır (Bâzen Eviç perdesi güçlü olarak kullanılır). Sonra yine karışık gezinilerek ve makamı meydana getiren çeşnileri asma kararlarla göstererek dolaşılır. Yegâh perdesinde Rast beşlisi ile asma karar yapıldıktan sonra, Irak perdesinde Ferahnak beşlisi ile çoğunlukla yedenli tam karar yapılır.

İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.