Şevk’efzâ Faslı
Şevk’efzâ Makamı
a-Durağı: Acem Aşirân perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisine yerinde Acem Aşirân dizisinin ( Acem Aşirân’da Çargâh dizisi) ve yine Acem Aşirân perdesinde Nikriz beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
Not: Bâzı Şevk’efzâ makamındaki eserlerin sonunda Acem Aşirân perdesindeki Nikriz beşlisi yoktur. Bunlar Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinden sonra, yerindeki Acem Aşirân dizisine geçip bu dizi ile karar verirler. Diğer bazı Şevk’efzâ eserlerde ise yerindeki Acem Aşirân dizisinin tamamı kullanılmayıp, doğrudan Acem Aşirân perdesindeki Nikriz beşlisine geçilmiş ve bu beşli ile karar verilmiştir. Görülüyor ki, Şevk’efzâ makamı birkaç şekilde kullanılmıştır. Bunların hepsi Şevk’efzâ’dır.
Not: Şevk’efzâ makamında da Hicaz ve Şehnâz perdeleri Sabâ makamındaki gibi ve aynı sebeplerle biraz dik basılmalıdır.
Şefk’efzâ makamının esas yapısı, yukarıdaki şekilde olmakla birlikte, elimizdeki klâsik eserlerin incelenmesinden, makamın daha farklı şekillerde de kullanıldığı ortaya çıkmaktadır. Bazı Şevk’efzâ eserlerde giriş seyrinde Gerdâniye perdesinde bir Uşşak dörtlüsü, Acem’de Rast beşlisi görülür. Bunun sebebi, Çargâh’daki Zirgüle’li Hicaz dizisinin Hicaz ve Uzzâl dizisi haline dönüşmüştür. Hicaz ailesinin birbirine geçki yapması tabiidir. Fakat Şevk’efzâ makamındaki bu geçki uzun sürmez; hemen tekrar Gerdâniye’de Hicaz dörtlüsüne dönülür.
Bazı Şevk’efzâ eserlerde ise güçlülük görevi, Gerdâniye perdesinden ziyâde Acem perdesine yüklenmiş; ikinci mertebe güçlü olarak da Çargâh yerine Kürdi perdesi kullanılmış, dolayısıyle Gerdâniye ve Çargâh asma karar durumunda kalmışlardır. Yine bazı eserlerde yerindeki Acem Aşirân dizisi hiç kullanılmadan, Acem Aşirân’daki Nikriz beşlisine geçilip karar verilmiştir. Gerek Acem perdesinin fazla önem kazanması ve gerekse yerindeki Acem Aşirân dizisinin kullanılmadan Nikriz beşlisine geçilip karar verilmesi, Şevk’efzâ makamının bir çeşidine Acem Aşirân perdesi üzerine kurulmuş ve tiz taraftan birinci şekilde genişletilmiş bir Nev’eser dizisinin de makama katıldığını gösteriyor. Özellikle Şarkı formundaki bazı Şevk’efzâ eserler, sırf bu dizi ile bestelenmiştir. Bu da bir Reng-i dil makamı dizisi demektir.
Yine bazı eserlerde makamda karara yakın bir takım değişiklikler olduğu görülüyor. Bilhassa, Kürd, perdesinin fazla önem kazanması, ikinci mertebe güçlü olarak kullanılması ve hattâ Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinin yedeni olması icap ed en Segâh perdesi yerine Kürdi perdesinin kullanılması sonucu, Rast perdesinde bir Uşşak dörtlüsü ve Acem Aşirân perdesinde bir Rast beşlisi meydana gelir ki, Acem perdesinin de birinci mertebe güçlü olarak kullanıldığı bu eserlerde tam karara yakın Acem Aşirân perdesinde bir Basit Sûz’nâk dizisinin de seyre katıldığı anlaşılır. Yerinde Acem Aşirân dizisi bu eserlerde yine ya hiç yoktur veya pek az gösterilmiştir. Fakat karara yakın bu değişiklikten sonra Acem Aşirân dizisiyle karar veren çeşit hariç, yine Acem Aşirân’daki Nikriz beşlisi gösterilip tam karar yapılır.
Şimdi Şevk’efzâ makamının çeşitli şekillerdeki oluşumuna karışan dizileri bir arada inceleyelim:
d-Güçlüsü: Birinci mertebe güçlü Gerdâniye perdesidir. Seyre bu perde eksen olarak başlanır ve yine bu perdede Hicaz çeşnisi ile makamın yarım kararı yapılır. Hicaz çeşnisinin 1 tanini altında Nikriz çeşnisinin meydana geldiğini biliyoruz. Bazı bestekârlar Gerdaniye perdesinin 1 tanini altında, yani Acem perdesinde meydana gelen Nikriz çeşnisini çok kullanmışlar, hattâ bu perdeyi güçlü olarak kabul edip yarım kararı Acem perdesinde Nikriz çeşnisi ile yapmışlardır. İkinci mertebe güçlü Çargâh perdesidir. Bu perdede Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle asma karar yapılır. Fakat bazı bestekârlar Çargâh perdesinin 1tanini altında meydana gelen Kürdi perdesinde Nikriz çeşnisini de ikinci mertebe güçlü olarak kullanmışlardır.
e-Asma Karar Perdeleri : Güçlü Gerdâniye perdesindeki Hicaz çeşnili yarım karardan sonra bunun 1 tanini altında, yani Acem perdesinde Nikriz çeşnili ve Dik Hisar perdesinde de Hüzzam çeşnili asma karar yapılabilir. Çargâh perdesindeki asma karar, Zİrgüle’li Hicaz çeşnisiyle yapılır. Bu Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle yapılan asma karar için Segâh perdesi yeden olarak kullanılır. Fakat bâzen Çargâh perdesindeki asma karar Zirgüle’li Hicaz çeşnisiyle olmayabilir. Bu perdedeki Zirgüle’li Hicaz çeşnisi yerine, Hicaz çeşnisi gelmiş olabilir. O zaman Segâh perdesi yerine, Kürdi perdesi yeden olarak kullanılır. Çünkü Hicaz’ın yedeni tam seslidir.Kürdi perdesi de önemlidir. Bu perdede Nikriz çeşnisiyle asma karar yapılır.
Bunlardan başka yerindeki Acem Aşirân dizisine geçilince de Çargâh perdesinde Çargâh’lı, Dügâh perdesinde Kürdi’li, Rast perdesinde Bûselik’li, Acem Aşirân perdesinde Çargâh’lı asma kararlara yapılır. Şevk’efzâ makamı, görüldüğü gibi, asma kararlar bakımından zengin ve güzel bir makamdır.
f-Donanımı: Si için koma bemolü, re için bakiye bemol donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Şevk-u Tarab makamının seslerinin aynıdır. Ancak Şevk’efzâ makamının karar kısmında yer alan Acem Aşirân perdesindeki Nikriz beşlisinin sesleri Acem Aşirân, Rast, Zirgüle, Segâh ve Çargâh’dır.
h-Yeden’i: I.çizgideki mi Hüseyni Aşirân perdesidir.
Not: Genellikle Şevk’efzâ ve Şevk-u Tarab makamları dizilerinin ve seslerinin benzerliği sebebiyle, birbirine karıştırılmaktadır. Aralarındaki farkları inceleyelim:
I-Şevk’efzâ inici, Şevk-u Tarab inici-çıkıcıdır.
II-Şevk’efzâ makamının güçlüsü Gerdâniye veya Acem perdeleridir. Şevk-u Tarab makamının ise, her zaman Çargâh perdesidir.
III-Şevk’efzâ makamı, Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinin tiz bölgesinde çok dolaşır. Şevk-u Tarab makamı ise, bu kısımda çok gezinmeyip, daha ziyade Saba makamının dizisinde gezinir.
IV– İki makamın tek benzer tarafı, Şevk-u Tarab makamının Acem Aşirân dizisi ile karar vermesi ve bir çeşit Şevk’efzâ’nın da böyle karar etmesidir. Fakat Şevk-u Tarab makamının Acem Aşirân perdesinde Nikriz beşlisi ile karar eden Şevk’efzâ makamı ile hiçbir ilgisi yoktur.
V-Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz çeşnisi her ikisinde de vardır, fakat Şevk-u Tarab makamı bundan sonra Saba dörtlüsü ile Dügâh perdesine kadar iner. Şevk’efzâ makamında ise Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz çeşnili asma karardan sonra, Kürdi perdesinde Nikriz çeşnisiyle asma kararlar yapılabilir. Bu kürdi perdesindeki Nikriz çeşnisi, Şevk-u Tarab makamında yoktur.
I-Genişlemesi: Makam, yapısı gereği oldukça geniş bir seyir alanına sahiptir. Bu bakımdan ayrıca genişletilmemiştir.
i-Seyir: Birinci mertebe güçlü Gerdâniye perdesi civarından Gerdâniye eksen olmak üzere seyre başlanır. Bu perdenin iki tarafındaki çeşnilerde karışık gezinildikten sonra, güçlü Gerdâniye perdesinde Hicaz çeşnili veya Acem perdesinde Nikriz çeşnili yarım karar yapılır. Sonra gereken yerlerde gerekli asma kararlar da gösterilerek, Çargâh perdesine kadar inilir ve bu perdede Zirgüle’li Hicaz çeşnili, Kürdi perdesinde de Nikriz çeşnili asma kararlar yapılır. Daha sonra Acem Aşirân dizisine geçilir. Bu dizide de karışık gezindikten ve gerekli asma kararları gösterdikten sonra, Acem Aşirân perdesindeki Nikriz beşlisine geçilir. Bu beşli ile Acem Aşirân perdesinde genellikle yedenli tam karar yapılır.
Şevk’efzâ makamının bir başka çeşidinde ise Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisinden sonra, yerindeki Acem Aşirân dizisine geçilip karar verilir. Bu çeşitte Acem Aşirân perdesindeki Nikriz beşlisi yoktur. Bu da Şevk’efzâ’nın bir çeşididir.
İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.
