Nihavend Faslı

Nihavend Makamı
a-Durağı: Rast perdesidir.
b-Seyri: İnici –çıkıcıdır. Bâzen çıkıcı, bâzen de inici gibi seyre başlarsa da, hemen çıkıcı-inici hale döner.
c-Dizisi: Bûselik makamı dizisinin Rast perdesindeki şeddidir. O halde, Rast perdesi üzerindeki Bûselik beşlisine, güçlü Nevâ (re) üzerinde bâzen bir Kürdi dörtlüsünün, bâzen de Bûselik dizisinin ikinci şeklinde olduğu gibi bir Hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir (Bûselik beşlisi + 5.derecede Kürdi veya Hicaz dörtlüsü).

Nihavend makamı dizisi, Batı müziğinin Sol Minör dizisiyle aynı diziye sahiptir. Güçlü üzerinde Kürdi dörtlüsü bulunan dizi Eski Minör, Hicaz dörtlüsü bulunan dizi ise Armonik Sol Minör’dür.
d-Güçlüsü: Bûselik beşlisiyle Kürdi veya Hicaz dörtlüsünün birleştiği yerdeki Nevâ (re-5.derece) makamın güçlüsüdür. Bu perde üzerinde Kürdi veya Hicaz çeşnisiyle yarım karar yapılır. Fakat özellikle başlangıç seyrinde Nevâ üzerinde Kürdi çeşnisi bulunan dizi, daha çok tercih edilir.
e-Asma Karar Perdeleri : Nihavend makamı asma kararlar bakımından oldukça renklidir. 6.derece Nim Hisar (S bemollü mi) perdesi üzerinde Çargâh çeşnisiyle 4.derece Çargâh perdesi üzerinde Bûselik çeşnisiyle asma kararlar yapılır. Fakat bu iki asma kararı ve iki çeşniyi yapabilmek için.,diziye yabancı olan Nim Şehnâz (S bemollü lâ) perdesi kullanılmalıdır. Aksi halde bu çeşniler oluşmaz. Esasen bu perdenin kullanılması da makamda ayrı bir renk yaratır.

Nihavend makamı dizisinin, Batı müziğindeki Sol Minör dizisiyle aynı diziye sahip olduğuna göre, Sol Minör’ün komşu tonu olan Si bemol Majör’le bir ilgisi vardır. İşte Nİhavend makamında Kürdi perdesi üzerindeki Çargâh çeşnili asma kararlar, bu yakınlık sebebiyle yapılır. Aynı dizinin ikinci derecesi olan Dügâh perdesi üzerinde de Kürdi çeşnisiyle asma kararlar yapılır.

Bazı Nihavend eserlerde Nevâ perdesi üzerinde küçük bir Uşşak geçkisi yapıldığı görülür. Bu, makamın esas yapısında olmamakla beraber makama renk katması bakımından güzel bir geçkidir. Bu geçkiyi yapmak için Nim Hisar perdesi atılıp, yerine Dik Hisar perdesinin kullanılması gerekir. Bir kısım Nİhavend eserlere, genellikle başlangıç seyrinde, bâzen de daha sonra Nev’eser makamına geçki yapıldığı görülür. Bu, Eski Minör veya Armonik Minör olan Nİhavend makamının Sol Minör oryantale yaptığı tabii geçkidir.

f-Donanımı: Si ve mi küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır. Gerekli diğer değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Rast, Dügâh, Kürdi, Çargâh, Nevâ, Nim, Hisar, Acem, Gerdâniye’dir. Nevâ’da Hicaz olduğu zaman Nevâ, Hisar, Eviç, Gerdaniye perdeleri kullanılır.
h-Yeden’i: I.aralıktaki (B diyezli fa) Irak perdesidir.
I-Genişlemesi: Nihavend makamı hem tiz durağın üstünden, hem de durak perdesinin altından genişleyebilir. Makam, hem tizlerden, hem de pestten genişleme yapabilir.
Tiz taraftaki genişleme: Güçlü Nevâ perdesi üzerindeki Kürdi dörtlüsünü Gerdâniye üzerine bir Bûselik beşlisi getirerek Nevâ’da Kürdi dizisi haline uzatabiliriz. Eğer Nevâ üzerinde Hicaz dörtlüsü bulunan dizi kullanılmışsa, yine Nevâ perdesi üzerindeki Hicaz dörtlüsünü Gerdâniye perdesi üzerine, bir Bûselik beşlisi getirerek Nevâ’da Hümâyûn dizisi halinde uzatabiliriz ki, iki şekilde de durum değişme ve Gerdâniye üzerine hep Bûselik beşlisi getirilir. Gerdâniye perdesi üzerine getirilen bu Bûselik beşlisi, aynı zamanda durak Rast perdesi üzerindeki Bûselik beşlisinin tiz taraftaki simetriği olarak da kabul edilebilir.

Pest taraftaki genişleme: Yegâh perdesi üzerine bir Hicaz dörtlüsü getirmekle yapılır ki, bu da Yegâh’dan Nevâ perdesine kadar olan kısımda bir Hümâyûn dizisi oluşturur. Şimdi her iki taraftaki genişlemeyi beraberce görelim:

Bu 15 seslik ses merdiveni, genellikle saz eserlerinde kullanılabilir. Çünkü her müzik aletinde 15 ses vardır. Halbuki insan sesi için bestelenen eserler 11-12 sesi geçmemelidir. Bunun için sözlü eserlerde pest tarafa çok iniliyorsa tiz tarafa fazla çıkılmamalıdır. Yahut tiz bölgede fazla dolaşılıyorsa pestlere çok inilmemelidir. En doğru olan sözlü eserler için 11-12 seslik ortalama bir ses bölgesinin kullanılmasıdır. Bunu daha pratikleştirirsek, yine sözlü eserler için tiz taraftaki genişleme kullanılıyorsa pest taraftaki genişleme kullanılmamalıdır. Yahut pest taraftaki genişleme kullanılıyorsa tiz taraftaki genişlemeye pek rağbet edilmemelidir.
i-Seyir: Güçlü civarından seyre başlanır. Eğer çıkıcı veya inici olarak başlanmışsa hemen güçlüye yönelinir. Diziyi meydana getiren çeşnilerde karışık olarak gezinildikten sonra, güçlü Nevâ perdesinde yarım karar yapılır. Elbette bu arada gereken yerlerde gerekli asma kararlar da gösterilir. Nihayet yine karışık gezindikten ve istenirse genişlemiş bölgelerde de dolaşıldıktan sonra Rast perdesinde Bûselik çeşnisiyle ve genellikle yedenli tam karar yapılır.

İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.