Acemaşiran-Acemkürdi Faslı

Acemaşiran Makamı
a-Durağı: Acem Aşirân perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Çargâh dizisinin Acem Aşirân perdesindeki inici şeddidir. (Acem Aşirân perdesinde bir Çargâh beşlisine, Çargâh perdesinde bir Çargâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir).

Acem Aşirân inici bir makam olduğundan tiz durak Acem perdesi civarından seyre başlar ve bu perde üzerinde birinci mertebe güçlü olarak yarım karar yapar. Bu tiz bölgede dolaşabilmesi için, Acem perdesi üzerinde bir kısıma gerek vardır. İşte bunun için durak perdesi üzerinde bulunan Çargâh beşlisi simetrik olarak tiz durak Acem perdesi üzerine göçürülür. Böylece Acem Aşirân makamının hemen giriş seyrinde kullanacağı dizi ortaya çıkar.

d-Güçlüsü: Birinci perde güçlü perdesidir. Üzerinde Çargâh çeşnili yarım karar yapılır. İkinci mertebe güçlü, ana dizinin ek yerindeki Çargâh perdesidir. Bu perde üzerinde Çargâh çeşnisiyle asma karar yapılır. Hatta bu arada yeden olarak Bûselik perdesi de kullanılabilir.
e-Asma Karar Perdeleri: Acem Aşirân makamı dizisi batı müziği bakımından Fa Majör’dür. Fa majör bağlı minörü olan Re Minör’e geçkiler yapar. Bu yakınlık dolayısıyla Fa majör dizisine eş olan Acem Aşirân makamı, seyri sırasında Re Minör’le aynı diziye sahip olan Nevâ’da Buselik dizisine geçkiler yapar. O halde Nevâ perdesi de Bûselik’li bir asma karar perdesidir. Bu sırada yeden olarak bakiye diyezli do (Nim Hicaz) perdesi kulanılabilir.

Çargâh perdesi ana dizisinin ek yerinde olup ikinci mertebe güçlüdür ve üzerinde Çargâh çeşnisi ile asma karar yapılır. Dügâh perdesinde Kürdi çeşnisiyle asma karar yapılabilir. Bu arada kalışı kuvvetlendirmek için Nim Zirgüle (bakiye diyezli sol) perdesi yeden olarak kullanılabilir. Bunlardan başka karar perdesinin altından Kaba Çargâh perdesine Çargâh çeşnisi ile düşülebilir. Bu Çargâh perdesinin simetrik olarak pest tarafa göçürülmesi demektir ki, aynı zamanda bir genişleme de olduğu ortadadır.
Şimdi bu asma kararları bir dizi üzerinde inceleyelim:

f-Donanımı: Si için küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Pestten tize doğru: Acem Aşirân, Rast, Dügâh, Kürdi, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Acem’dir.
Tizdeki genişlemenin sesleri; Gerdaniye, Muhayyer, Sünbüle, Tiz Çargâh.
h-Yeden’i: I. çizgideki mi Hüseyni Aşirân perdesidir.
I-Genişlemesi: Yukarıda (c maddesinde) sözü edildiği gibi, karar perdesindeki Çargâh beşlisinin simetrik tiz durak üzerine göçürülmesi ile yapılır.
Not: Acem Aşirân makamı, Çargâh makamına, dizisi bakımından oldukça sadıktır. Çargâh dizisinin Rast perdesindeki şeddi olduğu iddia edilen Mâhûr makamının ana diziden olan ayrılığı ile Acem Aşirân makamının ana diziye olan bağlılığı dikkat çekicidir ve Mâhûr makamının bir de Mürekkeb olanının bulunduğunun delilidir.
i-Seyir: Tiz durak Acem perdesi civarından seyre başlanır. Bu tiz kısımda gezinildikten sonra, tiz durak Acem perdesinde Çargâh çeşnisi ile yarım karar yapılır. Bundan sonra ikinci mertebe güçlü Çargâh peresinde yine Çargâh çeşnili asma yapılır. Bu arada gerekli yerlerde gereken asma kararlar da gösterilir. Nihayet, bütün dizide karışık gezinilip ve bu arada istenirse Kaba Çargâh perdesine Çargâh çeşnisi ile düşüldükten sonra Acem Aşirân perdesinde Çargâh çeşnisiyle tam karar yapılır.

Acemkürdi Makamı
a-Durağı: Dügâh perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Esas olarak Acem makamının meydana getiren dizi ve çeşnilerle yerinde bir Kürdi dörtlü veya beşlinin eklenmesiyle elde edilir. O halde, diziyi baştan gözden geçirelim: Acem Kürdi makam dizisi, Acem perdesinde bir Çargâh beşlisine yerinde Beyâti dizisinin ve yine yerinde bir Kürdi dörtlü veya beşlisinin eklenmesiyle meydana gelir. Makam , yerindeki Kürdi çeşnisiyle karar verir.

Ancak genellikle küçük formdaki eserlerde Beyâti dizisi tamamlanmaz. Beyâti dizisinin alt kısmını meydana getiren yerinde Uşşak dörtlüsü kullanılmadan, bunun yerine yerinde Kürdi çeşnisine geçilir ki, bu takdirde Acem Kürdi dizisi, Acem perdesindeki Çargâh beşlisine yerinde Kürdi dizisinin eklenmesi olarak karşımıza çıkar. Acem Kürdi makamı genellikle bu şekilde kullanılmıştır. Aslında forma ve eser müsaitse, evvelâ Acem makamını tamalayıp, sonra Kürdi çeşnisine geçmek doğru olanı ise de, makam, bu yeni şekliyle de çok kullanılmıştır.

Bu tip dizi, Acem Aşirân makamının ve dizisinin bir kısmı olarak da kabul edilir.

d-Güçlüsü: Birinci mertebe güçlü Acem perdesidir. Üzerinde Çargâh çeşnisiyle yarım karar yapılır. İkinci mertebe güçlü Nevâ perdesidir. Bu perde üzerinde ise Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılır. Bazı eserlerde Muhayyer de güçlü gibi kullanılmıştır. Eğer önce Acem makamı gösteriliyorsa, birinci güçlü Nevâ, ikinci güçlü Acem olmalıdır.
e-Asma Karar Perdeleri: İkinci mertebe güçlü olan Nevâ perdesinde Bûselik çeşnisiyle, Çargâh perdesinde ise Çargâh çeşnisiyle asma kararlar yapılır. Kürdi perdesinde de çeşnisiz kalınabilir.

Ayrıca bazı eserlerde küçük bir geçkiye rastlıyoruz. Bu şöyle olmaktadır; Makamın esas sesi olan Hüseyni perdesi yerine, bazen S bemollü mi Nim Hisar perdesi kullanıldığı görülüyor. Böylece nağmeler Rast perdesine kadar düşünce, Rast perdesinde Bûselik dizisinden 6 ses kullanılmış oluyor. Rast perdesindeki Bûselik dizisine Nihavend makamı dediğimize göre, bu 6 ses Nİhavend makamına küçük bir geçkidir ve kısa sürer.

Eğer önce Acem makamı tamamlanıyorsa, şüphesiz ki Beyâti’nin asma kararları da gösterilmelidir.

f-Donanımı: Si için küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
g-Perdelerin T.M. deki isimleri: Pestten tize doğru: Dügâh, Kürdi veya Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Acem, Gerdaniye, Muhayyer, Sünbüle ve Tiz Çargâh’dır.
h-Yeden’i: 2.çizgideki sol Rast perdesidir.
I-Genişlemesi: Makam, yapı bakımından zaten kendiliğinden geniş bir seyir alanına sahiptir. Bu sebeple ayrıca genişletilmemiştir.
i-Seyir: Acem perdesi civarından seyre başlanır. Acem perdesindeki Çargâh beşlisi gösterildikten sonra bu perdede Çargâh çeşnisiyle yarım karar yapılır. Sonra Beyâti dizisine geçilir ve eğer eser uzunsa Beyâti dizisinde de gezinilip, Acem makamında olduğu gibi, Acem makamı tamamlanıp Kürdi dörtlüsüne geçilerek, Dügâh perdesinde Kürdi çeşnisiyle tam karar yapılır. Eğer eser bütün bu özellikleri gösterebilecek kadar uzun seyre müsâit değilse, Acem perdesindeki Çargâh beşlisinden sonra Nevâ perdesindeki Bûselik gösterilip yerinde Kürdi dörtlüsüne geçilir ve Kürdi çeşnisiyle tam karar yapılır. Daha evvelde incelendiği gibi, bu tarz Acem Kürdi, Acem perdesindeki Çargâh beşlisine yerinde Kürdi dizisinin eklenmesinden meydana gelmiş olan şekildir ve çok kullanılmıştır.

İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.