Hicazkâr Faslı

Hicazkâr Makamı
a-Durağı: Rast perdesidir.
b-Seyri: İnicidir.
c-Dizisi: Zirgüle’li Hicaz makamı dizisinin Rast perdesindeki inici şeddidir. Yani pest tarafta (Rast perdesinde) bir Hicaz beşlisine, tiz tarafta (Nevâ perdesinde ) bir Hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.

Hicazkâr, inici bir makam olduğu için birinci mertebe güçlü tiz durak Gerdâniye perdesidir. Bu sebeple Gerdâniye perdesi üzerinde seyir yapabilecek bir bölgeye ihtiyaç vardır. Bu, iki şekilde yapılmıştır:

1-Durak Rast perdesi üzerindeki Hicaz beşlisi simetrik olarak aynen tiz durağın üzerine göçürülür.

Bu tip genişlemede dizinin üç yerinde Hicaz çeşnisi olması, yeknesaklık yaratabileceği için, eski bestekârlarımız tiz tarafta bir başka genişleme şekli daha kullanmışlardır k, o da şudur:

2-Dizinin üst tarafını meydana getiren Nevâ perdesi üzerindeki Hicaz dörtlüsü, tiz durak Gerdâniye perdesi üzerine bir Bûselik beşlisi ilâvesiyle Nevâ’da Hümâyun dizisi hâlinde uzatılmıştır Gerdâniye perdesinde meydana gelen Bûselik beşlisi yeni bir renktir.

Gerdâniye perdesi üzerindeki bu iki çeşni, yani Hicaz ve Bûselik çeşnileri, aynı eserde birinde diğerine geçilerek kullanılır.

d-Güçlüsü: Tiz durak Gerdâniye perdesi birinci mertebe güçlüdür. Üzerinde Hicaz, hem de Bûselik’li yarım kararlar yapılabilir. Ana dizinin ek yerindeki Nevâ perdesi ikinci mertebe güçlü olup, üzerinde asma kararlar yapılır.

e-Asma Karar Perdeleri: Ana dizisi değişmeden, olduğu gibi kullanıldığı takdirde, Nevâ perdesinde Hicaz’lı, Çargâh perdesinde Nikriz’li ve Segâh perdesinde Hüzzam’lı asma karar yapılır. Fakat Hicazkâr makamının ana dizisinde de bazı küçük değişiklikler adet olmuştur. Bu değişiklik Nevâ-Gerdâniye perdeleri arasında yapılır ve şöyle olur:

Durak perdesi üzerinde bulunan Zirgüle’li Hicaz dizisi Çargâh perdesine bir Bûselik beşlisi getirilerek Rast perdesinde Hümayûn dizisi halini alır. Elbetteki bu arada Eviç perdesi yerine Acem perdesi, Hisar perdesi yerine de Nim Hisar (S bemollü mi) perdeleri kullanılacaktır.

Bu değişiklikten dolayı Nevâ perdesinde Hicaz’dan başka bir de Kürdi çeşnisiyle ve Çargâh perdesinde Nikriz’den başka bir de Bûselik çeşnisiyle asma kararlar yapıldığı açıkça anlaşılıyor. Çargâh’daki Bûselik, tizde Nim Şehnâz perdesi kullanılarak dizi halinde kısaca gösterilebilir. Bu değişiklik tiz durak Gerdâniye perdesi üzerindeki iki ayrı çeşni de hesaba katılarak düşünülürse, bazı dizilerin ve çeşnilerin meydana geldiği görülür.

1-Gerdâniye perdesi üzerinde Bûselik beşlisi kullanılıp Nevâ perdesinde Kürdi çeşnisiyle kalınırsa, bu Nevâ perdesi üzerinde bir Kürdi dizisidir.

2-Gerdâniye perdesi üzerinde Hicaz çeşnisi dörtlü halinde kullanılıp Çargâh perdesinde Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılırsa bu, ikinci çeşit Bûselik dizisidir. Bu sırada Rast perdesinde de bir Hümayûn dizisi meydana gelir. Tiz tarafta bakiye bemollü lâ Nim Şehnâz perdesi kullanılarak Çargâh’da birinci şekil Bûselik dizisi de gösterilebilir.

Yukarıda örnekleri gösterilen bütün çeşni ve dizileri aynı eserde kullanmak mümkündür. Fakat tam karara yine ana dizi ile gitmek doğru olur.

f-Donanıma: Si için koma, mi ve lâ için bakiye bemolü, fa için bakiye diyezi yazılır. Gerekli diğer değişiklikler eser içinde gösterilir.

g-Perdelerin T.M.deki isimleri: Pestten tize doğru; Rast, Zirgüle, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hisar veya Nim Hisar, Eviç veya Acem ve Gerdâniye’dir.

h-Yeden’i: 1.aralıktaki bakiye diyezli fa Irak perdesidir.

ı-Genişlemesi: Başta (c maddesinde) incelendiği gibi yapılır.

Not: Görülüyor ki, Hicazkâr makamı her ne kadar bir şed makam olarak kabul edilmişse de, yukarıda incelenen haliyle mürekkeb (bileşik) makam sayılabilir. Fakat bunu dizideki küçük değişikliklerin getirdiği netice olarak düşünüp, makamı yine bir şed makam olarak inceliyoruz.

i-Seyir: Tiz durak Gerdâniye perdesi civârından seyre başlanır. Bu kısımdaki Hicaz veya Bûselik çeşnisiyle, yahut da her ikisi ile ayrı ayrı yarım karar yapılır. Sonra ana dizide gerekli asma kararlar da gösterilerek, karışık gezinilip genellikle ana dizi ile veya Rast’ta Hümayûn dizisiyle Rast perdesinde Zirgüle’li Hicaz çeşnili tam karar yapılır.

İsmail Hakkı ÖZKAN – Türk Musikisi Nazariyatı ve Usulleri kitabından alınmıştır.